Miller Romuald (1882–1945), architekt, działacz polityczny, zastępca prezydenta Krajowej Rady Narodowej (KRN). Ur. 9 I w Łodzi, był synem Romualda, kolejarza, i Florentyny z Matysków, bratem Stanisława (zob.). Uczył się w gimnazjum w Łodzi; jako uczeń IV klasy założył kółko samokształceniowe, które przekształcił następnie w Koło Młodzieży Socjalistycznej. W r. 1900 rozpoczął studia na wydziale architektonicznym w Instytucie Inżynierów Cywilnych w Petersburgu. Jednocześnie przystąpił do petersburskiej organizacji Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). W r. 1903 został wydelegowany przez PPS dla nawiązania stosunków z rosyjską Partią Socjalistów-Rewolucjonistów (PS-R). Wziął udział w kilku nieudanych zamachach podejmowanych przez jedną z grup terrorystycznych PS-R na dygnitarzy carskich. W związku z tym został w t. r. na krótko aresztowany. Na polecenie kierownictwa PPS przeniósł się w r. 1905 do Warszawy, gdzie jako delegat Warszawskiego Komitetu Robotniczego PPS objął kierownictwo organizacyjne w fabrykach «Labor», «Neufeld» i «Skoryna» na Pradze. Po rozłamie w partii (listopad 1906) był prawdopodobnie krótko związany z PPS-Frakcją Rewolucyjną. W lipcu 1907 został aresztowany przez władze carskie i osadzony na Pawiaku. Wypuszczony na wolność w sierpniu 1908, wyjechał do Petersburga, gdzie wkrótce ukończył z odznaczeniem studia architektoniczne. Objął następnie stanowisko inżyniera miejskiego w Łodzi, a później został architektem gubernialnym w Piotrkowie Trybunalskim. Na tym stanowisku pracował do wybuchu pierwszej wojny światowej.
Od r. 1918 mieszkał M. stale w Warszawie. Przez kilka lat był naczelnikiem wydziału budowlanego w Warszawskiej Dyrekcji Kolei Państwowych, następnie założył, wspólnie z Emilią Hiżową i innymi architektami, pierwszą zespołową pracownię architektoniczną w Warszawie. M. projektował wiele obiektów mieszkaniowych, przemysłowych i socjalnych, m. in. wspólnie z W. Jastrzębowskim Dom Ludowy w Warszawie (1928, nie zrealizowany). Wg jego projektów wybudowano kolonię urzędniczą Pocztowej Kasy Oszczędności przy ul. Wawelskiej w Warszawie, Państwową Wytwórnię Telefonów i Telegrafów na Grochowie, klinikę dziecięcą przy ul. Litewskiej oraz kasyno oficerskie w Rembertowie. M. był autorem licznych projektów architektonicznych związanych z kolejnictwem, jak dworców kolejowych w Pruszkowie, Grodzisku Mazowieckim, Teresinie, Staroradziwiłłowie. Najbardziej znanym był wybudowany wg jego projektu dworzec w Gdyni (1926) z renesansowymi podcieniami i attyką. Przez wiele lat M. współpracował ze Związkiem Zawodowym Kolejarzy (ZZK). W l. 1923–7 kierował budową zaprojektowanego przez siebie gmachu ZZK w Warszawie przy ul. Czerwonego Krzyża (obecnie ul. Jaracza), w którym m. in. znalazł pomieszczenie teatr «Ateneum»; gmach ten był uznawany za jeden z bardziej udanych obiektów architektonicznych tego typu. Do r. 1933 współpracował M. nadal z władzami ZZK nad projektowaniem dalszych domów związkowych w Polsce. Projektował domy ZZK m. in. we Lwowie, Łazach i Skarżysku i sprawował nadzór techniczny nad ich budową. Utrzymywał bliskie kontakty z całym środowiskiem socjalistycznych działaczy ruchu mieszkaniowego w Warszawie, grupujących się wokół Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej (WSM), Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego (SPB) i Polskiego Tow. Reformy Mieszkaniowej. M. in. opracował jeden z rozdziałów zbiorowej broszury Budownictwo mieszkań robotniczych (W. 1926), w którym przedstawił projekt robotniczej kolonii mieszkaniowej. Od sierpnia 1929 wchodził przez pewien czas w skład komisji kulturalno-oświatowej WSM. Prawdopodobnie od r. 1923 M. należał ponownie do PPS; wystąpił z partii w okresie ostrych konfliktów wewnątrzpartyjnych, poprzedzających rozłam dokonany w PPS w listopadzie 1928. Pod koniec lat dwudziestych związał się z masonerią. W kadencji 1936–7 był przewodniczącym loży «Łukasiński». W ruchu wolnomularskim posługiwał się tzw. imieniem zakonnym «Jakub Jasiński».
M. przez wiele lat prowadził żywą działalność na terenie Koła Architektów w Warszawie, a w r. 1926 należał do głównych inicjatorów zespolenia organizacyjnego wszystkich stowarzyszeń architektonicznych w Polsce. Inicjatywa ta doprowadziła początkowo do corocznych zjazdów delegatów stowarzyszeń architektonicznych, a w r. 1930 do powstania Związku Stowarzyszeń Architektów Polskich (ZSAP). W l. 1930–34 był prezesem względnie członkiem Rady ZSAP. Od lipca 1932 do listopada 1934 wchodził w skład komitetu redakcyjnego, a od lipca 1933 do maja 1934 był również redaktorem miesięcznika ilustrowanego „Architektura i Budownictwo”, w którym zamieścił kilka artykułów, wśród nich: Dom Związku Zawodowego Pracowników Kolejowych Rzeczypospolitej Polskiej (1928 z. 6), W walce o program (1932 nr 7), Do źródeł plastyki i architektury (1933), Patria – pensjonat Kiepury projektu architekta B. Pniewskiego (1935 nr 1). Wraz z grupą postępowych architektów doprowadził w połowie 1934 r. do utworzenia ogólnopolskiego Stowarzyszenia Architektów Rzeczypospolitej Polskiej (SARP). Od czerwca 1934 do maja 1937 był trzykrotnie wybierany prezesem Zarządu Głównego (ZG) SARP. Był również redaktorem organu prasowego «Komunikat SARP». Na stanowisku prezesa SARP M. domagał się od władz kompleksowego rozwiązania wszelkich kwestii związanych z ustawodawstwem budowlanym, szkolnictwem zawodowym i organizacją zawodu architekta, postulował też utworzenie Państwowej Rady Budowlanej, organu polityki budowlanej w kraju. Z jego inicjatywy opublikowane zostało na łamach „Komunikatu SARP” (1937 nr 3) oświadczenie ZG SARP, przeciwstawiające się awanturom antysemickim na wyższych uczelniach. W wyniku ingerencji czynników rządowych doszło w maju 1937 do zwołania nadzwycz. walnego zebrania SARP, na którym został wybrany nowy zarząd spośród zwolenników Obozu Zjednoczenia Narodowego. W 2. poł. 1937 r. M. podjął aktywną działalność polityczną w gronie działaczy postępowego środowiska inteligencji. Był współorganizatorem, a następnie członkiem Zarządu Klubu Demokratycznego w Warszawie, utworzonego w październiku 1937. Z ramienia Zarządu Klubu stanął na czele Komisji Kierowniczej Koła Dyskusyjnego Architektów i Plastyków w Warszawie, dla którego pozyskał liczne grono młodych twórców. Na ogólnopolskiej naradzie wszystkich klubów demokratycznych (12 VI 1938 we Lwowie) wszedł w skład 16-osobowej komisji organizacyjnej dla zawiązania Stronnictwa Demokratycznego (SD). Jako wiceprezes tej komisji przyczynił się do przeprowadzenia Zjazdu Organizacyjnego (I Kongresu) SD w kwietniu 1939 w Warszawie. W ukonstytuowanych na zjeździe władzach naczelnych stronnictwa objął M. funkcję skarbnika.
Niemal przez cały okres okupacji hitlerowskiej przebywał M. w Warszawie. Od listopada 1939 był kierownikiem biura odbudowy zniszczonego we wrześniu t. r. gmachu Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych (PZUW) przy ul. Kopernika 36/40. Rozpoczęta wiosną 1940 budowa (przy której pracowało ok. 1 000 osób) stała się miejscem przejściowego schronienia dla wielu ludzi związanych z lewicowym podziemiem, nielegalnych działaczy z PPS (Wolność, Równość, Niepodległość) i z organizacji Polskich Socjalistów, a później i z Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Za wiedzą M-a z sum przeznaczonych na budowę wygospodarowywano środki na pomoc dla ukrywających się osób oraz dla rodzin aresztowanych działaczy. Przez pewien czas w pomieszczeniach wznoszonego gmachu PZUW mieściła się nawet tajna drukarnia.
Sam M. przystąpił niezwłocznie do działalności w szeregach konspiracyjnego SD. Już w początkowym okresie między M-em a pozostałą częścią kierownictwa SD zarysowały się różnice zdań w sprawie stosunku do emigracyjnych władz polskich. Głównie z tego powodu odrzucił M. propozycję Mieczysława Michałowicza objęcia po nim stanowiska prezesa ZG SD. Sprzeciwiając się konsekwentnie całkowitemu podporządkowaniu się ugrupowań demokratycznych krajowym organom emigracyjnego rządu londyńskiego, M. doprowadził do powstania w łonie SD grupy, która pod jego przywództwem wyodrębniła się w Polską Organizację Demokratyczną (POD). Po aresztowaniu w listopadzie 1942 Michałowicza rozdźwięki między POD a SD (występującym w tym czasie pod krypt. «Prostokąt») pogłębiły się wprawdzie jeszcze bardziej, ale jednocześnie w samym SD «Prostokąt» wykrystalizowała się nowa grupa o orientacji politycznej zbliżonej do POD. Od grudnia 1942 M. uczestniczył, wraz z Henrykiem Lukrecem i Ferdynandem Arczyńskim, w przygotowaniach do konspiracyjnego zjazdu przedstawicieli krajowych organizacji okręgowych SD «Prostokąt» i POD. Na odbytym 4 VII 1943 w Warszawie zjeździe M. został wybrany prezesem Zarządu nowo utworzonego Stronnictwa Polskiej Demokracji (SPD), do którego przystąpiła – obok POD – część członków SD «Prostokąt».
Stojąc na czele SPD, M. uznawał potrzebę i celowość bliższej współpracy z PPR, chociaż początkowo jego stanowisko w tej sprawie nie było konsekwentne. W lutym 1944 opowiedział się, wraz z całym kierownictwem SPD, za utworzeniem Centralizacji Stronnictw Demokratycznych, Socjalistycznych i Syndykalistycznych z Centralnym Komitetem Ludowym (CKL) na czele. Na pierwszym posiedzeniu CKL został M. wybrany jego przewodniczącym. Wraz z innymi członkami CKL już w marcu 1944 przystąpił do rozmów z przedstawicielami KRN na temat możliwości wzajemnego współdziałania. W toku dalszych rozmów ze strony CKL uczestniczyli obok M-a m.in. F. Arczyński, Stefan Szwedowski i Teofil Głowacki, a ze strony KRN m. in. Bolesław Bierut i Michał Gwiazdowicz. W warunkach powstańczych M. kontynuował rozmowy polityczne z przebywającymi w Śródmieściu działaczami PPR (m.in. z Władysławem Bieńkowskim i Józefem Sęk-Małeckim), wyrażając pełne poparcie SPD dla Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN). W tym samym duchu utrzymana była odezwa do społeczeństwa, podpisana przez M-a w imieniu Powstańczego Porozumienia Demokratycznego, utworzonego w dn. 26 IX przez przedstawicieli KRN (W. Bieńkowski, Aleksander Kowalski) i CKL (M. i Piotr Gajewski), a opublikowana 27 IX 1944 w „Głosie Demokracji” (dawniej konspiracyjnym organie SPD, a wznowionym podczas powstania pod redakcją M-a). Ranny w czasie walk powstańczych, znalazł M. schronienie w Milanówku, gdzie, pozostając pod opieką ocalałych z powstania działaczy SPD, leczył się w miejscowym konspiracyjnym szpitaliku. W grudniu 1944 przewieziono go dla dalszego leczenia do Krakowa.
Zaraz po wyzwoleniu Krakowa, mimo pogarszającego się stanu zdrowia, podjął M. na nowo działalność polityczną. Przewieziony w lutym 1945 samolotem do Lublina, natychmiast nawiązał kontakt z PKWN. Po miesiącu przeniósł się wraz z żoną do Warszawy. W restytuowanym SD objął w marcu 1945 funkcję wiceprezesa tymczasowego ZG oraz wszedł w skład Tymczasowej Rady Naczelnej SD. Dn. 6 V t.r. został powołany na posła do KRN, w której powierzono mu godność zastępcy prezydenta. Ponownie wybrano go też na stanowisko prezesa ZG SARP. M. zmarł na raka płuc 29 VII 1945 w sanatorium w Otwocku koło Warszawy. Pochowany został w alei zasłużonych na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. W jego pogrzebie wzięli udział przedstawiciele najwyższych władz państwowych z prezydentem B. Bierutem na czele. Pośmiertnie został M. odznaczony Krzyżem Grunwaldu II kl.
Żoną M-a była od r. 1903 Julia z Wyhowskich (ok. 1884–1965), siostra przyrodnia Jana Dembowskiego, biologa, pierwszego prezesa PAN, bibliotekarka i działaczka społeczno-oświatowa. Millerowie mieli dwu synów: Zbigniewa (ur. 1904), który zginął w powstaniu warszawskim jako żołnierz Armii Krajowej, i Stanisława (1907–1960), oraz córkę Halinę (ur. 1916), zamężną Szostek, z zawodu prawnika.
Fot. w Centr. Arch. Hist. CK SD w W. i w posiadaniu rodziny, a także w licznych wydawnictwach; – W. Enc. Powsz. (PWN); Łoza, Architekci; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Słownik Pracowników Książki Pol., (Millerowa Julia); – Chajn L., Polskie wolnomularstwo międzywojenne, „Dzieje Najnowsze” 1970 z. 4 s. 92, 105; Ludność cywilna w powstaniu warszawskim, W. 1974 II, III; Mieczysław Michałowicz. Człowiek–działacz–polityk, W. 1972 cz. 1 s. 54, 67, 70–1, 95, 117, 118, 123, 230, 245–7, 251–4; Olszewski A. K., Nowa forma w architekturze polskiej 1900–1925, Wr.–W.–Kr. 1967; Polskie życie artystyczne w latach 1915–1939, Wr.–W.–Kr.–Gd. 1974; Stronnictwo Demokratyczne w latach 1937–1965, W. 1967 s. 24, 25, 29, 36, 43; Wosiński H., Podstawowe fakty z historii Stronnictwa Demokratycznego. Wyd. 2., W. 1964 s. 11, 13, 15, 24, 35, 40, 42, 48, 49, 52–4, 62, 121, 123, 124, 144–5; – Archiwum Ruchu Robotniczego, W. 1975 II; Łukasiewicz S., Bywalcy Belwederu. Notatki sekretarza prasowego Bolesława Bieruta, „Życie Liter.” (Kr.) 1975 nr z 29 VI (błędnie jako Henryk Miller); Materiały do historii Klubów Demokratycznych i Stronnictwa Demokratycznego w latach 1937–1939, Cz. 1–2, W. 1964; Sprawozdania z działalności ZZK w l. 1924–1936, W. 1927–37; Stronnictwo Demokratyczne w Polsce Ludowej, Cz. 1: Wybór dokumentów z lat 1944–1949, W. 1968 s. 439–40; toż, Cz. 3: Udział stronnictwa w pracach parlamentu PRL w latach 1944–1968, W. 1969 s. 23, 90 (fot.), 147, 252–3; Tołwiński S., Wspomnienia 1895–1939, W. 1970; – „Archit. i Budown.” 1932 s. 207–8, 228, 357–8, 1933 s. 165–7, 267–9, 1934 s. 33, 101–2, 231; „Architektura” 1950 s. 348; „Biul. S[towarzyszenia] A[rchitektów] P[olskich]” 1932 nr 4 s. 5, 6, 7; „Głos Naucz.” 1974 nr 23; „Ilustr. Kur. Pol.” 1960 nr 179; „Komunikat SARP” 1935– 6 nr 5, 8–12, 1937 nr 1–7; „Kur. Codz.” 1945 nr 23, 25, 27, 1948 nr 206; „Kur. Pol.” 1959 nr 83 (fot.); „Nowa Epoka” 1945 nr 12; „Robotnik” 1945 nr 200; „Stolica” 1960 nr 33 (fot.), 1970 nr 36; „Tyg. Demokr.” 1963 nr 32; „Życie Warsz.” 1945 nr 209–12; – AGAD: Prokurator Warszawskiej Izby Sądowej 7804 k. 415, 442, 470, 7950 k. 4, 30, 60, 92, 122, 156, 215; Centr. Arch. Hist. CK SD w W.: Teczka osobowa R. M-a nr 3091; Relacja Marka Ferdynanda Arczyńskiego o powstaniu KRN i stosunku do niej SPD – nagrana w dn. 5 IV 1965 w Zakł. Hist. Partii w W. (kopia tekstu udostępniona przez autora); – Informacje córki Haliny Miller-Szostek, brata Jana Nepomucena Millera, Cezarego Janusza Ketlinga-Szemleya i Ludwika Hassa; – Życiorys Julii Millerowej w opracowaniu Wiesławy Żukowskiej w zbiorach Red. PSB.
Bogdan Gadomski